ساز و کارهای قانونی ثبت اختراعات

در حال حاضر تولیدات علمی دانش‌پژوهان کشور ایران به حدی رسیده است که ایران را در رتبه‌ کشورهای تولیدکننده علم در جایگاه مناسب و قابل توجهی نشانده است. تولید علم اگر چه گام بزرگی است اما اولین گام محسوب می‌شود. در گام‌های بعدی باید این اختراعات را به مرحله تولید متصل کرد و در راه توسعه کشور مورد استفاده قرار داد.

اما این مسیر در صورتی موفق خواهد بود که تولیدات فکری اندیشمندان کشورمان در عرصه داخلی و بین‌المللی مورد حمایت قرار بگیرد. اگر قرار باشد که اختراعات بدون حمایت رها شوند، دلسردی متخصصان را به همراه خواهد داشت. یکی از مهمترین اشکال حمایت، پشتیبانی از مالکیت این اختراعات است. مخترع باید از مزایای مالکیت مادی و معنوی اثر خود استفاده کند. باید سازوکار مناسبی برای ثبت اختراعات ایجاد کرد و از آثار ثبت شده حمایت به عمل آورد. در ادامه در گفت‌وگو با کارشناسان به بررسی نظام ثبت اختراعات در کشورمان می‌پردازیم.

بررسی پشتوانه قانونی

یک استاد دانشگاه و کارشناس حقوق جزا در خصوص ثبت اختراعات به صورت اینترنتی می‌گوید در مورد ثبت آثاری مانند آثار ادبی، هنری، صنعتی و به ویژه در مواردی که موجب خواهد شد تا حقوق مخترع یا مولف محفوظ بماند، از ده‌ها سال پیش ضوابطی در کشورهای مختلف پیش‌بینی شده است که بر اساس این ضوابط و مقررات حقوق حاکم بر این اثرات محفوظ خواهد ماند.

دکتر علی‌ نجفی‌توانا با اشاره به این امر که ایران نیز همانند سایر کشورها در خصوص ثبت اختراعات قوانین و ضوابطی را پیش‌بینی کرده است، می‌افزاید: واقعیت این است که کشور ما هر چند به تاسی از مقررات بسیاری از کشورها قوانین مشابهی تصویب کرده است، اما در عمل ما با مشکلات فراوانی چه برای چگونگی ثبت و حمایت و چه شرایط آن و خواه در مورد اعمال حمایت‌های قانونی در خصوص مولفان روبه رو هستیم.

راهکارهای حل مشکلات

این وکیل دادگستری در پاسخ به این سوال که آیا در باره ثبت اختراعات با مشکلات و موانعی در ایران روبه رو هستیم؟ اظهار می‌دارد: البته ما در این زمینه تنش بسیار بزرگی در خصوص آثار ادبی و حقوق فکری داریم که گاه موجب مشکلات و اعتراض هایی از داخل و خارج می‌شود.

نجفی توانا براین باور است که آنچه مسلم است این است که ما از لحاظ اجرایی کماکان فاصله بسیاری تا حمایت از مخترعان و صاحبان اثر و هنر داریم.
این استاد دانشگاه در تکمیل صحبت‌های فوق بیان می‌دارد: با ارتقای وضعیت علمی و توسعه فناوری به ویژه در زمانی که فضای مجازی و اینترنت امکان حذف بوروکراسی‌های سنتی را فراهم آورده است، با پدیده جدید انجام بسیاری از اقدام های اداری از طریق این فضا فراهم شده است.

وی در زمینه استفاده ازفضای مجازی برای ثبت اختراعات و اقدام های مرتبط به آن تصریح می‌کند: هرچند هنوز این شیوه به عنوان یک فرهنگ در روش جاری برای تمامی افراد جامعه و حتی تحصیل‌کرده‌ها به طور کامل ایجاد نشده است، بنابراین این امکان وجود دارد که ما با استفاده از فضای مجازی اقدام های اداری و مکاتبات مربوطه را انجام داده و در واقع با تصویب قوانین در اکثر بخش‌ها از جمله بخش‌های مربوط به سازمان‌های مالی و اداری، تجارت الکترونیکی، همان حقوق و امتیازاتی که روش‌های سنتی به همراه داشته را مجددا برای کاربران تامین کنیم.

این حقوقدان ضمن بیان مطلب فوق اظهار می‌دارد: در واقع اقدام هایی مانند ثبت تقاضا، اختراع و آثار هنری با توجه به اینکه این روش‌ها به صورت رسمی از طرف نهادهای اداری و دولتی پذیرفته شده و حتی در اموری که صاحب موجب حقی هستند مانند قراردادها با معرفی امضای الکترونیکی از طریق دفتر خدمات مربوطه تعهدات قراردادی در فضای مجازی عینا همانند روش‌های سنتی پذیرفته شده است.

نجفی توانا با بیان این مطلب که ایران نسبت به سایر کشورهای پیشرفته فاصله زیادی در ارتباط با فضای مجازی و استفاده از آن در ادارت مختلف دارد، ادامه می‌دهد: بنابراین هرچند که ایران تا رسیدن به مراحلی که اکنون در کشورهای پیشرفته وجود دارد، فاصله داریم. اما به نظر می‌رسد که در صورت تدوین ضوابطی که این تشریفات را به رسمیت بشناسد و در واقع به صورت قانون مانند مقررات مربوط به تجارت الکترونیک قانون‌مند شود، انجام تشریفات مربوط به ثبت این گروه به نظر می‌رسد نه تنها دارای اشکال اساسی بلکه موجب صرف هزینه کمتر و حفظ زمان و انرژی خواهد شد.

این وکیل دادگستری در زمینه بروز اشتباهاتی که ممکن است در این موضوع رخ دهد، اظهار می‌دارد: البته همان‌طور که در بالا به آن اشاره کردم، نکته قابل توجه در این میان شناخت روش‌ها و چگونگی پاسخ‌گویی نهادها به این درخواست‌ها و تبعات ناشی از اشتباه یا بروز انحراف در این رابطه است.

رسیدگی تخصصی به موضوع

این کارشناس حقوق جزا با اشاره به این نکته که با تخصصی شدن بخشی از وظایف محوله به کارشناسان و تخصیص بخشی از مراجع قضایی برای جلوگیری از تخلفات ناشی از آن می‌گوید: البته خوشبختانه در سال‌های اخیر با تخصصی شدن بخشی از وظایف محوله به کارشناسان رسمی دادگستری در زمینه تخلفات و جرایم رایانه ای و همچنین تخصیص بخشی از مراجع قضایی به این نوع تخلفات می‌توان نگرانی چندانی در مورد جرایم و تخلفات مرتبط با این روش نداشت.

این حقوقدان در خاتمه با ذکر پیشنهادی به وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط می‌افزاید: با توجه به مطالبی که در این خصوص در بالا به آن اشاره کردم، توصیه می‌شود که در این زمینه وزات خانه‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط با ایجاد دفاتر تخصصی، زمینه‌ای را فراهم آورند تا ضمن تامین روش استفاده از اینترنت در اینگونه مسایل نوعی نظارت برای حفظ حقوق اشخاص در این باره در طول انجام تشریفات اداری معمول شود.

ارگان مسئول ثبت اختراعات

رییس کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی نیز در زمینه ثبت اختراعات و اقدامات مرتبط به آن به «حمایت» می‌گوید: به طور کلی ثبت اختراعات از مالکیت‌های فکری به شمار می‌رود. با توجه به این امر که سازمان ثبت اسناد املاک کشور، اقدام به ثبت اموال و امتیازات و مواردی از این دست می‌کند ثبت اختراعات نیز زیر نظر این ارگان صورت خواهد پذیرفت.

عزت‌الله یوسفیان‌ملا با اشاره به این موضوع که استفاده از فناوری اینترنت در زمینه ثبت اختراعات موجب آسانتر شدن شرایط موجود مخترعان خواهد شد، اظهار می‌دارد: با پیشرفت علم و دانش استفاده از اینترنت در زمینه ثبت اختراعات آسانتر از گذشته خواهد شد و دیگر نیازی به مراجعه مخترعان به دفاتر مربوطه برای ثبت اختراع نیست در نتیجه هر فردی می‌تواند به راحتی اختراع خود را به ثبت برساند.

منتخب مردم آمل در مجلس نهم شورای اسلامی ضمن بیان این مطلب که به طور کلی اختراعات از ارزش مادی بیشتری برخوردارند، به همین لحاظ قانون توجه خاصی به آن کرده است، ادامه می‌دهد: البته در کنار آن نیز ثبت معنوی اختراع نیز قابل مشاهده است.

رییس کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی در زمینه استفاده از اینترنت برای ثبت اختراع در سایر کشورها اشاره می‌دارد: در خصوص اینکه کشورهای دیگر نیز ثبت اختراع خود را به صورت اینترنتی انجام می‌دهند یا نه؟، باید بگویم که این امر بستگی به وضعیت کشورها دارد، به طور حتم کشورهای پیشرفته از این طریق اقدام به ثبت اختراعات می‌کنند.

اعتراض به ثبت

یکی از موضوع هایی که می‌تواند در باره ثبت اختراعات جای بررسی داشته باشد، اعتراض به ثبت است؛ در صورتی که شخصی نسبت به ثبت اختراعی به نام دیگری اعتراضی داشته باشد، چگونه می‌‌تواند آن را پیگیری کند؟

یوسفیان‌ملا در پاسخ به این سوال که اگر اختراعی به دلایل گوناگون به نام دیگری ثبت شد، مخترع می‌تواند از طریق محاکم قضایی طرح شکایت کند، تصریح می‌کند: با در نظر داشتن این امر که ما عضو مجامع بین‌المللی اختراعات و اکتشافات هستیم، باید در حفظ حقوق مخترعان اقدام های بیشتری را انجام دهیم.

وی معتقد است که در حال حاضر برای حفظ حقوق دارندگان این امتیازات و تشویق برای اختراع دیگر و اینکه آثار آن‌ها و حتی جان خود افراد مورد تجاوز قرار نگیرند، باید اقدام های موثرتری نسبت به قبل صورت بگیرد.نماینده آمل در مجلس نهم شورای اسلامی در پاسخ به این سوال که منع قانونی برای استفاده نکردن از اینترنت برای ثبت اختراع وجود دارد؟ بیان می‌دارد: درست است که ثبت اختراعات به صورت اینترنتی صورت می‌گیرد و همین امر موجب آسانتر شرایط مخترع برای ثبت اثر خود می‌شود، اما مانع و منعی ندارد که افراد به اداره ثبت مراجعه کنند و از این طریق اقدام به ثبت اختراعات خود کنند. به عنوان مثال افرادی در روستا هستند که به اینترنت و این ابزار علمی دسترسی ندارند، در این صورت برای این افراد منعی ندارد که به صورت حضوری اقدام به ثبت اختراع خود کنند.

اختراع قابل ثبت

اما سوالی که پیش می‌آید این است که چه اختراعی قابلیت ثبت دارد؟ در این خصوص باید به قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علایم تجاری مراجعه کرد. در این قانون تاکید شده است که اختراعی قابل ثبت است که حاوی ابتکار جدید و دارای کاربرد صنعتی باشد. ابتکار جدید عبارت است از آنچه که در فن یا صنعت قبلی وجود نداشته و برای دارنده مهارت عادی در فن مذکور معلوم و آشکار نباشد و از نظر صنعتی، اختراعی کاربردی محسوب می‌شودکه در رشته‌ای از صنعت قابل ساخت یا استفاده باشد. مراد از صنعت، معنای گسترده آن است و شامل مواردی نظیر صنایع‌دستی، کشاورزی، ماهیگیری و خدمات نیز می‌شود. بنابراین در صورتی که اختراعی شرایط یاد شده را نداشته باشد طبیعی است که اختراع وی به ثبت نخواهد رسید و حمایت‌های بعدی برای وی در نظر گرفته نخواهد شد. باید توجه داشت که مواردزیرازحیطه حمایت ازاختراع خارج است:

الف ـ کشفیات، نظریه‌های علمی، روش‌های ریاضی و آثار هنری.
ب ـ طرح‌ها و قواعد یا روش‌های انجام کار تجاری و سایر فعالیت‌های ذهنی و اجتماعی.
ج ـ روش‌های تشخیص و معالجه بیماری‌های انسان یا حیوان.

سخن آخر

تولید علم، اتصال به مرحله تولید و توسعه کشور حلقه‌های مختلفی از یک زنجیر است که حمایت از حقوق مادی و معنوی مخترع عمر و دوام آن را تضمین می‌کند. در صورتی که نظام ثبت اختراعات و حمایت از مخترعان در کشور توسعه پیدا کند، تشویق مخترعان تولید علم را به دنبال خواهد داشت. اما همانطور که کارشناسان در این گزارش مورد تاکید قرار دادندبا وجود آنکه پشتوانه قانونی مناسبی برای حمایت از مخترعان در کشور وجود دارد اما در عمل هنوز مشکلاتی در این خصوص وجود دارد. باید امیدوار بود که مسئولان کشور بیش از پیش به این هشدار کارشناسان توجه کنند و بیش از گذشته برای تضمین حقوق مخترعان تلاش کنند.