جرم ناقص از تعریف تا مجازات

 جرم جوهره‏ حقوق جزا را تشکیل می‏دهد و در بیشتر جرایم عبارت است از این که ارکان مادی و معنوی در کنار هم جمع باشند. در حقوق ایران، علی‌رغم اهمیت فراوان جرایم ناقص، به ویژه سیاست کیفری مقنن برای پیشگیری از وقوع جرم یا ورود آسیب مستقیم، به تعریف این جرایم و تبیین چهارچوب و ویژگی‏های آن پرداخته نشده است. این موضوع در گفت‌وگو با «دکتر فریدون جعفری» وکیل دادگستری و عضو هیات علمی دانشگاه بوعلی‌سینا با تعریف جـرایم ناقـص، مبانی جرم‌انگاری و ویژگی‏ها، ارکان و اقسام آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.

این مدرس دانشگاه به «حمایت» می‌‌گوید: جرم عبارت است از جمع ارکان مادی و معنوی در کنار هم به طوری‌که قانون نیز آن رفتار را مجرمانه تلقی کند. بنابراین، تحقق رفتار مادی در کنار عنصر معنوی به غیر از جرایم مادی صرف و حصول مطلوب، باعث وقوع جرم تام می‌شود. اما همیشه در عـالم خارج، جرم تـام محـقق نمی‏شود و گاه رفتارهای ارتکابی در قالب جرم تام قرار نمی‏گیرند.این رفتارها در راستای تحقق قصد مجرمانه انجام گرفته‌اند، لیکن جـرم منظور واقع نشده است. جعفری در تعریف جرایم ناقص اظهار می‌کند: جرایم ناقص یا (inchoate crimes)  به جرایمی گفته می‌شوند که با وجود دربر‌داشتن قصد مجرمانه کامل در مرحله اجرا یا عمل ابتر می‌مانند، یعنی عنصر مادی آن‌ها به نحوی که در قانون تعریف شده است محقق نمی‌شود یا مقصود مرتکب عملا حاصل نمی‌شود. این مدرس دانشگاه ادامه می‌دهد: این جرایم غالبا در مواردی اتفاق می‌افتند که حصول نتیجه خاصی از جرم برای تحقق آن مورد نظر قانون‌گذار بوده لکن گاهی بنا به دلایلی این نتیجه که مقصود مرتکب هم بوده حاصل نمی‌شود. وی می‌گوید: به عبارت ساده حقوقی، در جرایم مقید مطرح می‌شوند. عبارت جرم ناقص در برابر جرم تام استعمال می‌شود ‌و جرم تام جرمی است که همه عناصر متشکل آن به نحوی که در قانون تعریف شده اتفاق می‌افتد.

 تعریف  

عضو هیات علمی دانشگاه بوعلی سینا ‌می‌افزاید: در حقوق ایران، با وجود اهمیت فراوان جرایم ناقص، به ویژه سیاست کیفری مقنن در جهت پیشگیری از وقوع جرم یا ورود آسیب مستقیم، به تعریف این جرایم و تبیین چارچوب و ویژگی‏های آن پرداخته نشده است.

وی می‌افزاید: تمییز جرایم ناقص در مقابل جرایم تام ما را به این امر رهنمون می‏کند که حقوق جزا تا چه میزان می‏تواند رفتارهای اشخاص را کنترل کند و چه هنگام می‏توان از حقوق کیفری و نقش آن در ممنوع ساختن رفتاری استفاده کرد.

 دلایل  جرم‌انگاری  

این مدرس دانشگاه و وکیل دادگستری دلایل جرم‌انگاری جرایم ناقص را تشریح می‌کند و می‌گوید: هرگاه سخن از جرایم ناقص می‌شود باید متذکر بود که این جرایم نیز همانند جرم تام از قبح اجتماعی برخوردار بوده و دلیل اصلی جرم‌انگاری آنها نیز همانند غالب جرایم مغایرت آنها با نظم عمومی است به همین دلیل شایسته است این جرایم را از صرف اندیشه مجرمانه تفکیک کرد، زیرا گاهی چنین تصور می‌شود که در جرایم ناقص این اندیشه مجرمانه است که مجازات می‌شود در حالی که این‌گونه نبوده و در هیچ یک از سیستم‌های حقوق کیفری اندیشه صرف مجرمانه قابل مجازات نیست.

وی با بیان اینکه جرایم ناقص در کنار اندیشه مجرمانه با اعمال و اقدامات مادی و بیرونی همراه می‌شوند، گفت: اما این اقدامات بنابر حدوث وقایعی، به پایان نرسیده و یا نتیجه مورد نظر فرد را حاصل نمی‌کنند.جعفری ادامه می‌دهد: فلسفه اصلی جرم‌انگاری جرایم ناقص تبعیت از سیاست کیفری پیشگیرانه است و قانون‌گذاران در جرم‌انگاری جرایم ناقص به دنبال ایجاد مانع برای ورود در ورطه جرم از جانب مرتکبان هستند.

 انواع جرم ناقص

عضو هیات علمی دانشگاه بوعلی‌سینا در بررسی انواع جرایم ناقص می‌گوید: با لحاظ معیارها و شاخص‌های  دسته‌بندی، برای جرایم ناقص انواعی قایل هستند. برخی تحت عنوان جرایم ناقص به جرایمی اشاره می‌کنند که مقدمه ارتکاب جرم اصلی هستند برای مثال در حقوق انگلستان و آمریکا در تعیین مصادیق جرم ناقص به چنین جرایمی اشاره شده است. اما ملموس‌ترین دسته‌بندی که برای جرایم ناقص وجود دارد این است: شروع به جرم، جرم عقیم و جرم محال.

وی در توضیح هر یک می‌افزاید: شروع به جرم حالت مجرمی است که شروع به عملیات اجرایی جرم کرده است اما این عملیات به دلیل ورود عواملی غیر ارادی به پایان نرسیده باشد. مانند سارقی که پس از شکستن در یا باز کردن قفل و قبل از بردن مال توسط پلیس دستگیر می‌شود در شروع به جرم اگر مانع خارجی غیر ارادی وارد نمی‌شد، احتمال وقوع جرم تام تا حدود زیادی حتمی بود .

جعفری ادامه می‌دهد: جرم عقیم حالت مجرمی است که عملیات اجرایی را آغاز کرده و به پایان رسانده اما بازهم نتیجه مورد نظر به دلیل نقص در ابزار یا تجهیزات یا عدم مهارت مرتکب و ... حاصل نشده است.

وی در این‌باره مثالی می‌زند و می‌گوید: مانند کسی که به سمت دیگری تیراندازی می‌کند ولی به دلیل خیس بودن تفنگ احتراق انجام نمی‌شود به همین دلیل قتلی هم صورت نمی‌گیرد. در این نوع از جرم ناقص، مانند شروع به جرم احتمال وقوع نتیجه بوده است اما به درصد کمتری از شروع به جرم. تفاوت آن با شروع به جرم هم در پایان یافتن عملیات اجرایی در جرم عقیم برخلاف شروع به جرم است.

عضو هیات علمی دانشگاه بوعلی‌سینا درباره جرم محال نیز توضیح می‌دهد: جرم محال حالت مجرمی است که جرم را به نحو کامل با همه عناصر انجام داده است ولی بنابه دلایلی از جمله منتفی شدن موضوع جرم و... احتمال وقوع جرم کاملا از بین رفته باشد مانند تیراندازی به شخصی که قبلا مرده بوده است. در جرم محال احتمال وقوع جرم وجود ندارد و این تفاوت اصلی آن با دو نوع قبلی یعنی شروع به جرم و جرم عقیم است.

 مجازات

جعفری در خصوص مجازات جرایم ناقص بیان می‌‌کند: با توجه به جرم محسوب نمودن جرایم ناقص در اغلب سیستم‌های کیفری جهان، مسلما ضمانت اجرایی نیز باید برای این جرایم، در قالب مجازات‌ها در نظر گرفته شود که معمولا رویه بدین گونه است.

عضو هیات علمی دانشگاه بوعلی‌سینا ادامه می‌دهد: اما ضمانت اجرا یا مجازاتی که برای جرایم ناقص در نظر گرفته می‌شود معمولا نازل‌تر از مجازاتی است که برای جرم تام اعمال می‌شود که معقول و منطقی هم است زیرا اثرها و تبعات منفی و مخل نظم عمومی این جرایم از جرم تام کمتر است و سیاست کیفری معقول و سنجیده مستلزم رعایت تناسب میان جرم و مجازات است.

این وکیل پایه یک دادگستری به قوانین این جرایم استناد می‌کند و می‌گوید: در قانون مجازات اسلامی ایران به جرایم ناقص از مواد 122 الی 124 زیر مجموعه فصل اول از بخش سوم قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 اشاره شده است. قوانین سابق  نیز به همه یا بعضی از مصادیق جرایم ناقص اشاره کرده بودند. در قانون مجازات فعلی به شروع به جرم اشاره مستقلی شده و مجازات برای مرتکبین آن متفاوت با نوع و درجه جرم در نظر گرفته شده است .

وی در پایان بحث جرایم ناقص می‌گوید: اما مصادیق دیگر جرایم ناقص یعنی جرم عقیم و جرم محال مانند شروع به جرم به صراحت در این قانون نیامده است و به طور کلی از برخی از عبارات و اصطلاحات به کار رفته است در مواد مربوطه در این فصل قانون و با لحاظ اصول تفسیری و حقوق کیفری چنین استنباط می‌شود که قانون‌گذار جدید مصادیق سه‌گانه جرایم ناقص را پذیرفته است.