جایگاه حق بر صلح در حقوق بین الملل

صلح یک حق بشری است. از دیرباز بشریت آرزو داشته است که در صلح و آرامش زندگی کند اما بسیاری از انسان‌ها قدرت‌طلب هستند و به هر نحو ممکن ارضای میل به قدرت و زورگویی را بر آرامش و صلح ترجیح می‌دهند. حق بر  صلح برآمده از کرامت بشری است که بستری ضروری برای تحقق و اجرایی شدن سایر حقوق شناخته‌شده برای بشر به‌شمار می‌رود، اما برخی کاستی‌های موجود در نظام حقوقی بین‌الملل مانع از شناسایی دقیق و جامع این  شده است.

با این حال برخی از تلاش‌های حقوق جامعه بین‌الملل در معرفی این حق به جهانیان قابل اشاره است. سازمان ملل حتی یک روز را در تقویم کاری خود به عنوان روز جهانی صلح معرفی کند تا شاید مسیری باشد برای حرکت دولت‌ها و ملت‌ها به سمت این آرزوی دیرین و شیرین.

 صلح به مثابه یک حق بشری

اقداماتی چون تعیین روز جهانی صلح را می‌توان یکی از تلاش‌های جامعه بین‌الملل برای تضمین و تاکید بر حق بر صلح، به عنوان حق بنیادین بشری به‌شمار آرود. یک وکیل دادگستری با بیان این جمله، می‌گوید: حق بر صلح در کنار حقوقی چون حق بر توسعه، حق بر محیط‌زیست سالم، حق بر ارتباطات، حق تعیین سرنوشت و حق بر میراث مشترک بشریت از جمله حقوق بشری نسل سوم، موسوم به حقوق همبستگی به‌شمار می‌رود که ویژگی مشترک همه آنها فقدان سند بین‌المللی الزام‌آور برای تضمین آنهاست، با این حال درج مکرر آنها در قطعنامه‌های سازمان‌های بین‌المللی و اعلامیه‌ها راه را برای ورود آنها به عرصه حقوق بین‌الملل عرفی و فراهم آمدن زمینه‌های لازم برای تدوین در قالب اسناد بین‌المللی الزام‌آور هموار می‌کند.

محمد نوری با بیان اینکه اسناد بین‌المللی گوناگونی چون میثاق جامعه ملل، پیمان بریان-کلوگ، کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو، منشور ملل متحد و اعلامیه جهانی حقوق بشر بر ضرورت حفظ صلح و امنیت بین‌المللی تاکید کرده‌اند، عنوان می‌کند: اما شاید بیانیه کنفرانس 1968 تهران را بتوان نخستین سندی دانست که برخورداری از صلح را از منظر حقوق بشر مورد اشاره قرار داده است. این بیانیه با برقراری ارتباط میان صلح و حقوق بشر به این نکته تاکید می‌کند که صلح جهانی آرمان بشر است و صلح و عدالت لازمه قطعی تحقق کامل حقوق و آزادی‌های بشر است.

وی می‌افزاید: این بیانیه زمینه را برای طرح و شناسایی «حق بر زندگی در صلح» به عنوان حقی بشری در قطعنامه کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد در سال 1976 نیز اعلامیه استانبول که سند بیست و یکمین کنفرانس بین‌المللی صلیب سرخ بود، فراهم آورد.

 نوری به زمینه‌سازی اجرایی وقوع صلح بر روی کره زمین هم اشاره می‌کند و آن را این گونه توضیح می‌دهد: در پی ظهور این مفهوم در ادبیات حقوقی بین‌المللی مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز با تصویب قطعنامه «آماده کردن جوامع برای زندگی در صلح» گام در مسیر نهادینه‌سازی حق بر صلح گذاشت. در این قطعنامه آمده است که هر ملت و هر فردی قطع نظر از نژاد، زبان، باور و جنسیت از حق زندگی در صلح برخوردار است.‌ به علاوه چندی بعد در سال 1984 مجمع عمومی سازمان ملل متحد اقدام به صدور قطعنامه‌ای تحت عنوان اعلامیه حق مردم بر صلح کرد و در آن ضمن شناسایی حق بر صلح، به عنوان حقی مقدس دولت‌ها را مکلف به حفظ و ترویج آن در سطوح ملی و بین‌المللی دانست. در این بین برخی سازمان‌های بین‌المللی نیز با تهیه پیش‌نویس و برگزاری اجلاس‌های جهانی سعی در شناسایی و تعیین حدود و مفهوم حق بر صلح داشته‌اند.

 نقش شورای حقوق بشر

یک کارشناس حقوق جزا و جرم‌شناسی با توضیح این موضوع که هدف اصلی از تشکیل شورای حقوق بشر این بود که این شورا مسوولیت ارتقای احترام جهانی برای حمایت از حقوق بشر را بر عهده گیرد و آزادی‌های اساسی برای همه مردم را صرف نظر از تمایزات و استثناها تضمین کند، اشاره می‌کند: لازم است شورای حقوق بشر به شکلی کاملا عادلانه، بیطرفانه و با در نظر گرفتن تفاوت‌های فرهنگی به حقوق بشر توجه کند.

مریم نظری با بیان اینکه هنوز فاصله زیادی تا برآورده شدن این آرزوی دیرین و شیرین بشری باقی مانده است به تنگناهای حقوقی آن اشاره کرد و می‌گوید: با وجود  تمامی تلاش‌هایی که در طی چند دهه برای نهادینه‌سازی حق بر صلح به عنوان حقی بشری با تعریف و قلمرو مشخص صورت گرفته است، همچنان ابهامات بسیاری در خصوص آن وجود دارد که همین امر مانع از درج آن در یک معاهده بین‌المللی شده است.

این کارشناس حقوقی با تاکید بر اینکه در سال‌های اخیر شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد اقداماتی را در زمینه توضیح و تدوین حق بر صلح انجام داده است، اضافه می‌کند: از میان این تلاش‌ها می‌توان به صدور قطعنامه ارتقای حق مردم بر صلح در سال 2009 اشاره کرد. این پژوهشگر حقوقی با اشاره به اینکه در پی صدور این قطعنامه، کمیساریای عالی حقوق بشر اقدام به تهیه گزارشی درخصوص حدود و معنای حق بر صلح کرد که شاید بتوان آن را مبنای اصلی پیش‌نویس اعلامیه حق بر صلح که توسط کمیته مشورتی شورای حقوق بشر تدوین شده است، دانست، می‌افزاید: پیش‌نویس این اعلامیه که برای طرح و تصویب در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در حال تهیه است و بر موضوعاتی چون ممنوعیت تهدید یا توسل به زور، اعتراض به خدمات نظامی، حق بر تظاهرات برای صلح، مسئولیت قوای نظامی، حق برخورداری از امنیت، حق برخورداری از محیط‌زیست امن، سالم و صلح‌آمیز و حقوق قربانیان تاکید می‌کند.

 نظری تاکید می‌کند که این پیش‌نویس در حال حاضر در کارگروه‌های بین‌الدولی در حال طرح و بررسی است و باید منتظر ماند و دید که آیا تصویب این پیش‌نویس به عنوان یک اعلامیه می‌تواند پایانی برای ابهامات موجود در خصوص مفهوم و قلمرو حق بر صلح باشد یا خیر.

 روز جهانی صلح

یک کارشناس ارشد حقوق بین‌الملل با بیان اینکه حفظ صلح و امنیت بین‌المللی یکی از پیش‌نیازهای اصلی تحقق و اجرایی شدن همه حقوق بشری است، دلیل آن را این گونه توضیح می‌دهد: سایر حقوق بشری از جمله حقوق مدنی، سیاسی و حتی حق بر توسعه یا محیط‌زیست سالم در سایه شوم جنگ و ناآرامی رنگ می‌بازند.

فریناز فیضی با اشاره به این نکته که از آغاز پیدایش حقوق بین‌الملل مدرن عمده‌ترین تلاش‌ها به تضمین حفظ صلح بین‌المللی و کاهش آثار مخرب ناشی از اختلافات بین‌المللی که می‌توانند زمینه‌ساز نقض صلح شوند، تعلق گرفته است، ادامه می‌دهد: علاوه بر تصویب کنوانسیون‌ها و صدور اعلامیه‌های متعدد در صد سال گذشته، برخی اقدامات اجتماعی در راستای تاکید بر اهمیت و ضرورت حفظ صلح صورت گرفته است. این وکیل دادگستری با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین این اقدامات تعیین روز جهانی صلح از سوی سازمان ملل متحد است، عنوان می‌کند: ابتدا مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1981 سومین سه‌شنبه سپتامبر هر سال را روز جهان صلح نامید که این تاریخ در سال 2002 به تاریخ ثابت 21 سپتامبر (27 شهریور) تغییر پیدا کرد.

وی در این باره به قطعنامه مجمع عمومی که این نامگذاری را صورت داده است، استناد و خاطرنشان می‌کند که روز صلح به یادبود و تقویت آرمان‌های حقوق بشری میان همه ملت‌ها اختصاص پیدا می‌کند و می‌توان آن را تذکری برای جلب مردم به این نکته دانست که سازمان ملل متحد با وجود همه محدودیت‌های خود همچنان ابزاری زنده و پویا در خدمت به صلح است. همه ساله در این روز سازمان ملل با برگزاری برنامه‌های خاصی می‌کوشد تا توجه جهانیان را به موضوعی خاص جلب کند. دبیرکل سازمان ملل با به صدا در آوردن زنگ صلح که در محوطه مقر این سازمان در نیویورک قرار دارد، خط مشی خاصی را برای برپایی صلح در سال آتی مقرر می‌دارد. امسال در این روز بان کی‌مون، دبیرکل سازمان ملل، تاکید بر نقش آموزش و پرورش در ایجاد جوامع سازگار و تربیت شهروندان جهانی را به عنوان خطی‌مشی امسال روز صلح اعلام کرد.