صیانت از حقوق مخترع،از ثبت تا تجاری سازی

 در حیات صنعتی یک جامعه اختراع و ورود ایده‌های نو به صنعت از اهمیت زیادی برخوردار است. اما در هیچ جامعه‌ای اختراعات از رشد و توسعه کافی برخوردار نخواهند بود مگر اینکه حمایت‌های کافی از مخترعان و صاحبان ایده در آن کشور به عمل بیاید.

در کشور ما قوانین و مقرراتی در این خصوص وجود دارد؛ در مورد اینکه این قوانین و مقررات تا چه میزان در حمایت از حقوق مخترعان مفید و کارآمد هستند به گفت‌وگو با دکتر زهرا شاکری، حقوقدان و پژوهشگر تخصصی حقوق مالکیت فکری موسسه حقوق تطبیقی دانشگاه تهران پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

شاکری در پاسخ به اینکه یک اختراع باید دارای چه شرایطی باشد تا به ثبت برسد، به «حمایت» می‌گوید: به‌استناد قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علایم تجاری مصوب سال 1386، اختراع باید سه شرط داشته باشد:

اول اینکه اختراع باید جدید باشد و سابقه‌ای از آن وجود نداشته باشد، به این معنا که در فن یا صنعت قبلا پیش‌بینی نشده باشد یعنی چیزی نباشد که به ذهن هر کسی با همان تخصص و اطلاعات برسد.

شرط بعدی این است که اختراع باید ابتکاری باشد یعنی برای کسی که دارای مهارت معمولی است بدیهی و آشکار نباشد. شرط آخر این است که اختراع باید کاربرد صنعتی داشته باشد، یعنی قابل ساختن باشد و قابلیت استفاده و تولید در صنعت را داشته باشد، یعنی گر‌ه‌ای از مشکلات صنعت جامعه را حل کند.

حقوق قانونی مخترعان

شاکری در مورد حقوقی که برای مخترع ایجاد می‌شود می‌گوید: ثبت اختراع برای مخترع دو نوع حق ایجاد می‌کند: حقوق معنوی و حقوق مادی (مالی). حقوق معنوی مخترع حقی است که مخترع نسبت به نام خود بر روی اختراع دارد و البته این حداقل حق است زیرا در نظام کپی رایت حق معنوی پررنگ‌تر از حق معنوی مخترع بر نام خود است. وی در خصوص حقوق مادی اختراع به «حمایت» می‌گوید: مخترع علاوه بر حقوق معنوی، حقوق مادی هم دارد که این حقوق در کشورها و نظام‌های مختلف حقوقی متفاوت است. برخی از حقوق مادی به این شرح است:

حق تولید و تکثیر: در قانون مصوب 1310 و قانون جدید مصوب سال 1386 به این حق اشاره شده است و در صورتی که شخصی بدون اجازه دارنده ورقه اختراع، مبادرت به تولید و تکثیر آن کند، حقوق مخترع را نقض کرده‌است.

حق عرضه برای فروش و فروش: در قانون 1310 قانون‌گذار صرفا به «حق فروش» اشاره کرده و به حق «عرضه برای فروش» اشاره‌ای نکرده است؛ اما در قانون جدید در ماده 15، به هر دوی این حقوق اشاره شده است و مورد حمایت قرار گرفته‌اند.

حق واردات و صادرات: در قانون سال 1310 از این حق حمایتی نشده و سخنی به میان نیامده بود؛ اما قانونگذار در قانون جدید این نقیصه را برطرف و در ماده 15 به این حق اشاره کرده و واردات و صادرات کالای اختراعی را جزو حقوق مادی مخترع برشمرده است.

حق ذخیره: این حق نیز مانند مورد قبل، در قانون 1310 مسکوت بوده و مورد حمایت قرار نگرفته است؛ اما در ماده 15 قانون سال 86 حق ذخیره به قصد عرضه برای فروش، فروش یا استفاده از فرآورده مورد حمایت قرار گرفته است.

حق استفاده: این حق در ماده 33 قانون قدیم (1310) به صراحت مورد پذیرش قرار نگرفته؛ ولی در ماده 15 قانون جدید قانونگذار صراحتا استفاده از فرآورده و فرآیند اختراعی را جزو حقوق دارنده ورقه اختراع برشمرده است.

مدت زمان حمایت از اختراع

به گفته این حقوقدان، طول دوره حمایتی اختراع تا 20 سال پس از ثبت اختراع است؛ بعد از 20 سال اختراع به مالکیت عمومی در می‌آید و همه می‌توانند آزادانه آن را توزیع کنند. لازم به ذکر است که حق معنوی همیشگی است، یعنی نام مخترع همیشه بر روی اختراعش باقی خواهد ماند و این حق مادی اختراع است که بعد از 20 سال از بین می‌رود و اختراع وارد قلمرو عمومی می‌شود.

این پژوهشگر در بیان مزایای ثبت اختراع می‌گوید: ثبت اختراع مزایایی را برای مخترع و جامعه‌اش به‌همراه دارد. علاوه بر مزایای مالی‌ای که برای مخترع ایجاد می‌کند، اعتبار و شهرتش در میان افراد جامعه افزایش پیدا می‌کند چراکه او یک مشکل فنی جامعه را حل کرده است و به همین دلیل قابل احترام است. همچنین وقتی یک اختراعی صورت می‌گیرد، مشکلی از مشکلات جامعه حل و جامعه یک درجه به توسعه و رفاه نزدیک‌تر می‌شود همچنین زمینه برای دیگر مخترعان و افراد جامعه به وجود می‌آید که در راستای اختراع ثبت‌شده به ایده‌های نوین برسند و دست به اختراع جدید بزنند.

همچنین این حقوقدان، در زمینه تجاری‌سازی اختراع

خاطر نشان می‌کند: تجاری‌سازی عبارت است از تلاش یک شرکت برای بهره‌برداری از نوآوری‌ها از طریق ارائه فناوری‌های نوین در قالب محصولات، فرآیندها و خدمات قابل استفاده و فروش در بازار، تجاری‌سازی موفق به عوامل متعددی بستگی دارد.

تجاری‌سازی دارایی‌های فکری، یک فرآیند بسیار پیچیده و همراه با ریسک است که نیاز به زمان و هزینه زیادی دارد و حتی ممکن است با شکست روبه‌رو شود. بررسی‌ها نشان می‌دهند که معمولا از مجموع اختراعاتی که ثبت می‌شوند، تنها درصد اندکی به محصولات جدید تبدیل و به بازار عرضه می‌شوند، زیرا این کار بسیار دشوار است و به تخصص، سرمایه‌گذاری و منابع فراوانی نیاز دارد.

تجاری‌سازی اختراع مخترع

وی در پاسخ به اینکه آیا قوانینی برای تجاری‌سازی اختراع مخترع وجود دارد یا خیر؟ می‌گوید: یک‌‌سری دانشگاه‌ها و موسسات، آیین‌نامه دارند، ولی قانون مصوب مجلس در این باره نداریم. قوانین حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی، به تسهیل تجاری‌سازی کمک می‌کنند. دستورالعمل‌های داخلی برخی وزارتخانه‌ها نیز به این موضوع پرداخته‌اند.
می‌توان گفت که ما در این زمینه مشکل قانونی نداریم، مشکل اصلی درباره اجرای قوانین موجود است. این درحالی است که مخترعان معمولا جوانند، به جایی وابسته و تحت حمایت نیستند، تمکن مالی ندارند و بیشتر هزینه‌های لازم برای اختراع و ثبت آن را خودشان تقبل می‌کنند. مخترعان به دلیل نداشتن تخصص در حقوق یا تمکن مالی اکثرا نمی‌توانند از حقوق خود دفاع یا از مشاوران و کارشناسان استفاده کنند؛ بنابراین با وجود برخورداری از حق ممکن است که نتوانند حق خود را اعمال کنند در نتیجه بسیار اتفاق می‌افتد که حقشان نقض می‌شود. مخترعان اصولا بعد از انعقاد قرارداد برای تجاری‌سازی، در تقسیم مالکیت و منافع دچار مشکل می‌شوند زیر رویه واحد وجود ندارد و بیشت در قراردادها به نفع مخترعان تنظیم نمی‌شود. گذشته از مشکلات ناشی از اجرای نادرست قانون، باید گفت کهچون قوانین کنونی خلأها و مشکلاتی نیز دارد، به خصوص از نظر حمایت‌های مالی و معنوی از مخترع، که باید رفع شوند.

توصیه به مخترعان و مالکان فکری

از مسائل مهم مخترعان خلاء دانش مربتط با استیفای حقوق‌شان است؛ بنابراین برای حفظ حقوق خود، چه قبل از ثبت و چه بعد از ثبت اختراع، باید با مشاوران حقوقی مشورت کنند و بهتر این است که اعمال‌شان در تمامی مراحل ثبت اختراع تا زمان بهره‌برداری از آن و حتی در زمان تجاری‌سازی، تحت نظر و مشاوره فرد متخصص صاحب تجربه باشد تا بعدها دچار مشکلات عدیده نشوند. بویژه توصیه می‌شود که مخترعان برای تجاری‌سازی اختراعشان از مشاوران حقوقی کمک بگیرند که حقشان تضییع نشود و در قراردادهای فروشی که می‌بندند زیان نکنند.

وظایف دولت در حمایت از مخترعان

شاکری با اشاره به اهمیت حمایت‌های دولتی از مخترعان اضافه می‌کند: نباید ناگفته بماند که دولت هم در زمینه حمایت از مخترع وظایفی دارد. دولت به عنوان بزرگترین مدیر اجرایی کشور وظیفه دارد که به حمایت از مخترعان کشور توجه ویژه کند، مثلا می‌تواند مراکز مشاوره‌ای ایجاد کند که به‌طور رایگان به مخترعان خدمات ارائه دهند. البته دولت به طور محدود این مراکز را ایجاد کرده است اما این مقدار کافی نیست، زیرا باید ارایه خدمات در این زمینه فراگیر شود تا تمامی مخترعان جوانی که تمکن مالی ندارند اما از استعداد خوبی برخوردارند، بتوانند به طور رایگان از مشاوره استفاده کنند. درباره نارسایی‌های قانون نیز خوشبختانه باید گفته شود که قانون ثبت اختراعات و علایم تجاری و طرح‌های صنعتی در حال اصلاح است تا خلأها و کمبودهایش برطرف شود.