حقوق زن در دوران بارداری و زایمان

رییس مرکز امور زنان و خانواده دولت دهم در نیمه اول اردیبهشت‌ماه از تصویب لایحه افزایش مرخصی زایمان زنان از 6 ماه به 9 ماه در هیات دولت خبر داده بود. مریم مجتهدزاده که در دولت دهم ریاست مرکز امور زنان و خانواده را برعهده داشت گفته بود: هیات دولت تصویب کرده است که مرخصی زایمان زنان از 6 ماه به 9 ماه افزایش پیدا کند و دو هفته نیز به آقایان برای مراقبت از همسر و فرزندان‌شان مرخصی داده شود. این در حالی بود که در انتهای سال گذشته نیز مجلس چنین مصوبه‌ای تصویب کرده بود که با ایراد شورای نگهبان مواجه شد.

لایحه اصلاح قوانین تنظیم جمعیت و خانواده در اوایل دی‌ماه به تصویب مجلس رسید که در تبصره 2 ماده واحده این قانون تاکید شده بود مرخصی زایمان مادران 9 ماه است و همسر آنان نیز از دو هفته مرخصی اجباری (تشویقی) برخوردار می‌شوند. در حال حاضر اجرای این مقررات با چالش‌هایی روبه‌رو شده است. همان‌طور که گفته شد این مصوبه با مخالفت شورای نگهبان روبه‌رو شد. با توجه به اینکه زمان مرخصی زایمان در قانون ترویج تغذیه با شیر مادر و حمایت از مادران در دوران شیردهی، 6 ماه است دولت فقط از طریق پیشنهاد لایحه برای تصویب قانون و بعد از تصویب مجلس شورای اسلامی قادر خواهد بود که مدت مرخصی زایمان را افزایش دهد. در ادامه مقررات مربوط به مرخصی بانوان در سه دوره بارداری، زایمان و شیردهی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

مرخصی زایمان

یک کارشناس حقوق عمومی و مدرس دانشگاه به «حمایت» می‌گوید: به بانوان باردار برای هر بار وضع حمل تا سه فرزند، سه ماه معذوریت و برای فرزند چهارم به بعد دو ماه معذوریت و برای وضع حمل دو قلو، چهار ماه و برای وضع حمل دو قلو به بالا، یک سال معذوریت با استفاده از حقوق و فوق‌العاده‌های مربوط داده می‌شود.

حبیب کیانی اضافه می‌کند: معذوریت وضع حمل جزو مرخصی استعلاجی محسوب می‌شود و تشخیص تاریخ شروع آن بر عهده پزشک است. این حمایت‌ها درخصوص فرزند چهارم به بعد برطبق ماده 1 قانون تنظیم خانواده و جمعیت مصوب 26/2/1372، نسخ شده است که در تغییراتی که در رابطه با سیاست‌های جمعیتی کشور در سال‌های اخیر به وجود آمد این محدودیت‌ها برداشته شد.

مرخصی زنان کارگر

یکی از قوانینی که توجه ویژه به حقوق مادران داشته است قانون کار جمهوری اسلامی ایران است که اتفاقا در شرف اصلاح و بازنگری نیز قرار دارد. این حقوقدان در بررسی مقررات این قانون در خصوص بارداری و زایمان توضیح می‌دهد: ماده 76 قانون کار که در سال 1369 و بعد از قانون تامین اجتماعی به تصویب رسیده است، نه ‌تنها مدت مرخصی زایمان کارگران زن را از 84 روز به 90 روز افزایش داده است بلکه برای زایمان توامان که در قانون تامین اجتماعی برای آن ضوابط خاصی پیش‌بینی نشده بود، 14 روز به این مدت (جمعا 104) اضافه کرده است. کیانی تاکید می‌کند: البته روشن است که این ماده تنها در خصوص کارگران زن لازم‌الاجرا است و سایر مشمولان قانون تامین اجتماعی را در بر‌نمی‌گیرد. بنابراین، می‌توان قائل به این شد که ماده 76 قانون کار درخصوص مدت مرخصی زایمان زنان کارگر مختص ماده 67 قانون تامین اجتماعی است.

مرخصی پس از زایمان

وی با اشاره به اینکه علاوه بر مرخصی‌های دوران بارداری، پس از زایمان نیز قانون حمایت‌هایی را برای مادران در نظر گرفته است خاطرنشان می‌کند: این حمایت‌ها بیشتر شامل مرخصی‌ها می‌شود. مرخصی زایمان زنان 6 ماه برای زایمان‌های دو قلو پنج ماه و برای زایمان‌های سه قلو و بیشتر یک سال است. (ماده 3 قانون ترویج تغذیه با شیر مادر و تبصره‌های 2 و 3 آن).

این مدرس دانشگاه می‌گوید: تبصره ماده 3 آیین‌نامه اجرایی قانون ترویج تغذیه با شیر مادر و... الحاقی 26/6/1381 می‌گوید: بانوانی که در دوران بارداری با تایید پزشک معالج از مرخصی استعلاجی استفاده می‌کنند از حداکثر مرخصی زایمان برخوردار خواهند بود و مدت مرخصی استعلاجی از مرخصی زایمان کسر نخواهد شد. این امر در مواقعی پیش می‌آید که بارداری غیرطبیعی باشد و بنا به تشخیص پزشک بیمه‌شده زن احتیاج به استراحت داشته باشد. اما، به نظر می‌رسد، اگر بیمه‌شده در زمانی که پس از وضع حمل از مرخصی زایمان استفاده می‌کند به‌دلیل بیماری نیاز به استراحت داشته باشد، نمی‌تواند با گرفتن گواهی پزشک از مرخصی استعلاجی استفاده کند و مرخصی زایمان را برای بعد از مدت مرخصی استعلاجی ذخیره کند، زیرا مرخصی استعلاجی به کسی تعلق می‌گیرد که در حین اشتغال به خاطر بیماری توانایی کار کردن را نداشته باشد. علاوه بر این، مانند مرخصی استعلاجی، یکی از اهداف مرخصی زایمان هم تأمین نیاز مادر به استراحت است. پس مرخصی زایمان پس از وضع حمل لازم است به صورت مستمر و بلا انقطاع مورد استفاده قرار گیرد. رویه عملی هم همین است.

مرخصی ساعتی

اما مقطع سومی که در رابطه با حقوق دوران بارداری و زایمان قابل بررسی است، دوران مربوط به شیردهی است. یک کارشناس حقوقی عمومی در این خصوص توضیح می‌دهد: در تبصره 1 ماده 3 قانون ترویج تغذیه با شیر مادر، به مادران شیرده اجازه داده شده است که پس از شروع به کار مجدد، در صورت ادامه شیردهی، حداکثر تا 20 ماهگی کودک روزانه یک ساعت از مرخصی ساعتی برخوردار شوند و این مرخصی را برحسب نیاز کودک حداکثر در سه نوبت در روز مورد استفاده قرار دهند و این مدت از مرخصی استحقاقی آنان کسر نخواهد شد.

احسان اسفندیاری می‌گوید: استفاده از این مرخصی منوط به ارائه گواهی مرکز بهداشتی درمانی مبنی بر تغذیه شیرخوار از سوی مادر است. بانوان مشمول قانون کار از این لحاظ تابع ضوابط مربوط به خود (ماده 78 قانون کار) هستند. وی در ادامه به برخی تغییرات تازه در مقررات اشاره می‌کند و می‌گوید: با توجه به آنچه گفته شد، برای اطلاع از حمایت‌هایی که برای زنان در دوران بارداری وجود دارد می‌توان دو قانون را به‌عنوان مرجع معرفی کرد. یکی از این قوانین، قانون استخدام کشوری است و دیگری قانون تامین اجتماعی. البته قانون کار نیز در این خصوص حمایت‌هایی را در نظر گرفته است.

در این میان باید به این نکته نیز توجه کرد که این قوانین و مواردی مانند آن در راستای افزایش جمعیت پیش‌بینی شده است اما انتقادهایی را نیز به آن وارد کرده‌اند‌. مثلا برخی از اعضای کمیسیون اجتماعی معتقدند که باید منشاء ایجاد عدالت اجتماعی در جامعه و بین همه اقشار ملت باشد نه این که فقط برخی از حقوق‌بگیران از آن بهره‌مند شوند. یعنی باید طرح‌های مختلف در کشور به گونه‌ای باشد که غیر حقوق‌بگیران هم از این طرح فایده ببرند و امکاناتی که بار مالی آن بر روی دوش نظام است فقط مشمول حقوق بگیران نباشد.

این را نیز باید در نظر گرفت که هیچ قانونی عطف به ماسبق نمی‌شود مگر اینکه در متن قانون تصریح شده باشد و در آن قانون خاص به صراحت بیان شده باشد در غیر این‌صورت به آن میزانی که در قانون تصریح می‌شود عطف به ماسبق می‌شود، در این قانون این موضوع لحاظ شده است و عطف به ماسبق می‌شود و اگر هیچ چیزی ذکر نشده باشد اصل بر عطف به ما سبق نشدن است.

تکلیف مادرانی که در دوره مرخصی هستند

در این میان یک سئوال مطرح می‌شود و آن که مادرانی که زمان تصویب این قانون در دوران مرخصی زایمان خود به سر می برند چه تکلیفی دارند؟ اسفندیاری توضیح می‌دهد: طبق ماده 4 قانون مدنی اثر قانون نسبت به آتیه است و عطف به ماسبق نمی‌شود اما کسانی که هم اکنون در این دوران به‌سر می‌برند چون هنوز مرخصی آنها ادامه دارد و هم اکنون این قانون به تصویب رسیده است قابلیت اجرا برای آنها را نیز دارد.

وی تاکید می‌کند: در این بین باید این نکته را نیز در نظر گرفت که این قانون 15 روز بعد از تصویب اجرایی می‌شود و زنانی که بعد از ابلاغ در دوره مرخصی قرار دارند می‌توانند از مزایای این قانون بهره‌مند شوند. البته در پایان باید به این نکته نیز توجه کرد که در مورد مادرانی که صاحب فرزندان چندقلو می‌شوند باید مورد حمایت‌های جانبی از طرق دیگر قرار گیرند اما در این قانون برای مادرانی که صاحب فرزندان چند قلو می‌شوند استثنائی در نظر گرفته نشده است.

با پیشرفت جوامع نقش زنان در عرصه اجتماعی پررنگ‌تر شده است. فعالیت زنان در کنار مردان در اجتماع مستلزم آن است که برای کمک به انجام نقش‌های متفاوتی که زن به عهده دارد تدابیری از طرف قانون‌گذار اندیشیده شود. یکی از بزرگترین مشکلات شاید زمانی اتفاق می‌افتد که یک خانم شاغل باردار می‌شود و قرار است وظیفه خطیر مادری را نیز بر عهده بگیرد. برای حمایت بیشتر از این دسته از بانوان قوانین در ماه‌های اخیر تغییراتی داشته که به نتیجه نرسیده است. در ادامه به بررسی آخرین تغییرات مربوط به مرخصی‌های بارداری، زایمان و شیردهی می‌پردازیم.