حقوق معنوی فیلمسازان تاریخ انقضا ندارد

113 سال است که سینما در ایران دایر شده است، یعنی از سال 1279 هجری شمسی؛ آن زمان که ابراهیم‌خان عکاس‌باشی به همراه پدرش به اتریش رفت و با سینما آشنا شد. وی در بازگشت به وطن وسایل سینما را همراه داشت.

اولین فیلم ساخته‌شده ایرانی آبی و دابی نام داشت و یک فیلم کوتاه صامت بود که هیچ وقت اکران عمومی نشد. بعد از آن فیلم دیگری با نام «حاجی‌آقا، آکتور سینما» در سال 1311 ساخته شد که با اقبال عمومی روبه‌رو نشد، تا اینکه اولین فیلم سینمایی با کلام به نام «دختر لر» به کارگردانی اردشیر ایرانی ساخته شد و مورد توجه مردم قرار گرفت. این توجه تا به امروز ادامه پیدا کرده است به طوری که اکنون سینما دیگر صرفا یک هنر نیست بلکه به یک هنر-صنعت تبدیل شده است. در گفت‌وگو با دکتر زهرا شاکری، پژوهشگر تخصصی حوزه مالکیت فکری و دانش‌آموخته دکتری حقوق خصوصی دانشگاه تهران و وکیل دادگستری، به بررسی چالش‌های حقوقی حوزه سینما و نحوه حمایت از حقوق معنوی فیلمسازان پرداخته‌ایم.

تعریف کپی رایت چیست و کپی رایت شامل چه مواردی می‌شود؟

کپی رایت یا حقوق مالکیت ادبی و هنری به معنای حق بهره‌برداری انحصاری از آثار ادبی و هنری است و به دارنده آن حق مادی و معنوی می‌دهد. مدت حمایت از حق مادی معمولا در بیشتر کشورها تا 50 سال پس از مرگ مولف یا هنرمند است؛ اما حق معنوی به صورت نامحدود حمایت می‌شود. اقسام اصلی حق مادی شامل حق تکثیر، حق فروش، اجاره، توزیع و... است و حق معنوی شامل حق بر نام و عنوان اثر، حق حرمت اثر، حق افشا و... است.

حقوق فیلمسازان در حوزه کپی‌رایت چیست؟

فیلمسازان نیز مانند سایر مولفان و هنرمندان از حقوق مادی و معنوی برخوردار هستند؛ مدت حمایت از حق مادی آنان در کشور ما تا 30 سال پس از نشر یا عرضه اثر است؛ به عبارت روشن‌تر باید گفت هیچ‌کس بدون اجازه فیلمساز حق تکثیر یا توزیع یا هرگونه بهره‌برداری مادی از فیلم را ندارد و از سویی نام فیلمساز برای همیشه بر اثر باقی می‌ماند و کسی نمی‌تواند نام فیلم را عوض کند. علاوه بر این تغییر در اثر نیز تابع اختیار فیلمساز است؛ البته این حق اخیر می‌تواند با بعضی از مقررات آمره در تعارض باشد و این حق را تعدیل کند.

آیا آثار سینمایی خارجی در ایران قابل حمایت هستند؟

کلیه آثار خارجی که برای نخستین بار در ایران چاپ یا پخش یا نشر یا اجرا شده باشد و قبلا در هیچ کشوری چاپ یا نشر یا پخش یا اجرا نشده باشد، در ایران از حمایت برخوردار است. البته حمایت از حق مادی این شرط را دارد و حق معنوی همیشه و در هر مکانی قابل پیگیری است. در خصوص آثار سینمایی خارجی نیز می‌توان گفت اگر اثر سینمایی خارجی برای نخستین بار در ایران پخش یا نشر شده باشد و قبلا در هیچ کشوری چاپ یا نشر یا پخش یا اجرا نشده باشد از حمایت برخوردار است. بنابراین اگر شرکت‌های فیلم‌سازی خارجی بخواهند اثرشان در ایران نیز از حمایت برخوردار شود باید همزمان با اولین نشر در خارج از ایران، اثر را در ایران منتشر کند.

در حال حاضر مهم‌ترین قانونی که حقوق فیلمسازان را تضمین و حمایت می‌کند کدام است و مهم‌ترین نقدهای وارده بر این قانون یا قوانین چیست؟

حمایت از کپی‌رایت آثار سینمایی تابع قانون حمایت از حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان مصوب 1348 است. یکی از مهم‌ترین چالش‌های قانونی پیش روی فیلمسازان آن است که چون ایران عضو کنوانسیون «برن» نیست اثر سینمایی ایرانی در کشورهای دیگر حمایت نمی‌شود در حالی که با عضویت در کنوانسیون برن، کشورهای عضو موظف هستند از آثار اتباع و مقیمان کلیه کشورهای عضو حمایت کنند و از طرفی اگر اثر در یکی از کشورهای عضو منتشر شود در سایر کشورها‌ی عضو نیز از حمایت برخوردار است.

پیشنهادهای شما برای بهبود وضع حقوقی فیلمسازان چیست؟

مهم‌ترین پیشنهاد در خصوص تشکیل سازمان مدیریت جمعی برای پیگیری مطالبات ناشی از مالکیت فکری آثار سینمایی است. این سازمان می‌تواند به صورت یک سازمان مردم‌نهاد مدافع حقوق مالکیت فکری اعضا باشد و با ابزارهای قضایی یا شبه قضائی به حفظ حقوق هنرمندان بپردازد.

پیوستن ایران به کنوانسیون برن چه آثاری بر روند هنری- فرهنگی کشور می‌تواند داشته باشد؟

به طور کلی باید گفت کشورهای عضو کنوانسیون برن از راهکار «ایجاد محدودیت» بهره می‌جویند؛ به عبارت دیگر در مواردی که کشور غیر عضو اتحادیه از آثار پدیدآورندگان یک کشور عضو اتحادیه حمایت کافی به عمل نیاورد‌، کشور عضو می‌تواند حمایت از آثار هنرمندانی را که در هنگام نخستین نشر‌، تبعه غیر عضو (مانند ایران) هستند و در یکی از کشورهای عضو اتحادیه سکونت عادی ندارد، محدود کند همچنین اگر کشور محل نخستین نشر از این اختیار استفاده کرد، سایر اعضا نیز ملزم به اعطای حمایتی بیش از آنچه کشور محل نخستین انتشار برای آن آثار قائل است، نیستند (ماده 6 کنوانسیون برن). از این رو هنگامی که ایران به آثار خارجی حمایت کافی اعطا نمی‌کند‌، دور از انتظار نیست که اعضای برن در اقدامی‌ متقابل به ایجاد محدودیت اقدام کنند که آثار سوء آن متوجه فیلمسازان ایرانی شود. از طرفی نیز این اقدام به یک کشور خاتمه نمی‌یابد بلکه به سایر اعضا سرایت می‌کند و این کشورها الزامی ‌به اعطای حمایت بیشتر ندارند. بنابراین عدم حمایت ایران می‌تواند به واکنش موثر سایر کشورها منجر شود.

اگرچه ممکن است با معاهدات دو یا چندجانبه یا اجرای رفتار متقابل، بتوان از آثار و نتایج نامطلوب حمایت ناکافی گریخت، باید گفت در شرایطی که گستره اعضای کنوانسیون از مرز چند کشور فراتر رفته است، دفاع از انعقاد معاهدات دوجانبه یا رفتار متقابل که تکلیف الزام‌آوری را فراهم نمی‌آورد، دشوار خواهد بود.

اما با الحاق ایران به کنوانسیون برن آثار به خودی خود در تمام کشورهای عضو اتحادیه برن حمایت می‌شوند و فیلمسازان ایرانی قادر خواهند بود از گسترش بازار فیلم خود سود ببرند؛ زیرا از فیلم ایرانی در سراسر اتحادیه برن مراقبت می‌شود. هنگامی‌که یک کشور به برن ملحق می‌شود، این کشور بخشی از نظام بین‌المللی حمایت از حق مولفان می‌شود و از آن طریق، نظام تجارت بین‌المللی برای کالاها و خدمات حمایت شده نیز مشمول نظام مزبور می‌شود.عضویت در کنوانسیون برن بر اعتبار بین‌المللی ایران می‌افزاید و هیچ کشوری در تعاملات خود با ایران به عنوان سارق ادبی برخورد نخواهد کرد.

از سوی دیگر این امر به فراهم شدن زمینه گسترده تعاملات می‌انجامد، و در این بین آثار ماندگار و عظیم‌تری خلق می‌شود، همچنین سرمایه‌گذاران خارجی با رهایی از دغدغه تضییع حقوق خویش، به بازار فیلم ایران وارد می‌شوند و داوطلبانه آمادگی پیدا می‌کنند که در زمینه‌های مختلف علمی و فرهنگی، سرمایه‌گذاری کنند.

کشورهای پیشرو در زمینه‌ صیانت از تولیدات هنری و فرهنگی چگونه و با چه مکانیزم‌های قانونی از مالکیت فکری خود حفاظت می‌کنند؟

در کشورهای پیشرفته سالیان متمادی است که از مالکیت فکری حمایت می‌شود و همین کشورها در تصویب معاهدات جهانی موثر بوده‌اند؛ از این رو منافع این کشورها در این معاهدات بیشتر قابل مشاهده است. به هر حال مقررات حمایت از مالکیت فکری سال‌هاست که در این کشورها تدوین شده و در حال اجراست و همواره با تغییرات فناوری به‌روز می‌شود.

به عبارت دیگر کشورهای پیشرفته مرحله تثبیت حقوق مالکیت فکری را گذرانده‌اند و اکنون وارد مراحل جدیدی از تدابیر حقوقی شده‌اند. این کشورها تلاش کرده‌اند که با توانمندسازی گمرک‌های خود از ورود کالاهای ناقض حق جلوگیری کنند و از سویی ضمانت اجراهای مدنی به صورت پیشرفته در دسترس است. در این کشورها معیارهای به‌روزی برای ارزیابی اموال فکری و خسارات وجود دارد که در دادگا‌ه‌ها از آن بهره برده می‌شود. در این میان قضات نیز تجربیات مفیدی را در این زمینه کسب کرده‌اند.